İlk denk geldiğimde nedir bu diyerek başladığım, okudukça daha fazlasını araştırdığım ve “Devlet yapısı”, “Mezhep kimliği” ve “Dai” sistemini beğendiğim Devlet. Devleti daha iyi tanımak için kuruluşundan önceye yani islamiyet tarihine bakmamız gerekiyor. Çünkü devlet mezhep olarak İsmailiye Şiasından. Önce Şiayı tanımalı, daha sonra İsmailiye kolunu bilmeliyiz ki devletin şekli ve yapısı daha iyi anlaşılsın.

Hz.Muhammed(S.A.A)’in vefatından sonra Hz.Ali’nin ve çocuklarının meşru halife; Hz.Ali’nin Hz.Muhammed(S.A.A)’den sonra insanların en üstünü olduğunu ileri sürenlerin oluşturduğu topluluktur.(1) Şia özellikle Hz.Ali’ye tabi olarak etrafında toplananlardır. Onlar, (Hz.Ali'nin) imamet ve hilafetinin gizli veya açık olarak nass ve vasiyet ile sabit olduğunu söyleyenlerdir. Yine onlar, imametin Hz.Ali’nin çocukları dışına çıkmayacağına eğer çıkarsa bunun ancak ya zulmen ya da takiyye (gizlenme, sır) sebebiyle olabileceğine inanmışlardır.(2) Şia’nın otorite anlayışının temelinde ise Hz.Ali ve soyunun Hz.peygamber’den sonra Allah tarafından imamete/devlet başkanlığına getirildiği inancı yatmaktadır. Bu da bir nevi imam/devlet başkanlarını kutsallaştırmış ve peygamberlere has özellik olan “Günahsızlık” ile nitelemişlerdir. Fatımi Devletinde tüm devlet başkanlarının imam ve devlet başkanı olmasının sebebi buradan gelmektedir.

İsnâaşeriyye’den sonra Şia’nın en önemli kolu sayılan İsmâiliyye, on iki asır süren varlığı boyunca azınlık bir mezhep olarak İslam dünyasının farklı gruplarının ve yöneticilerinin hücumlarına ve eziyetlerine maruz kalmıştır.(3)
İmam Ca‘fer Sadık (146 /765)’ın tabiilerinden aşırı ifratçı-ihtilalci bir tutumu tercih etmiş olan bir grup, diğer İmamiyye Şiîlerinden ayrılarak Mübârekiyye adıyla bağımsız müstakil bir hayata başladılar. Daha sonraları, İsmâiliyye olarak isim değiştiren Mübârekiyye, aynı zamanda, İmam Sadık’ın büyük oğlu İsmâil bin Ca‘fer’e ve onun oğlu Muhammed bin İsmâil’e bağlı kalarak imametin onların hakkı olduğuna inandılar. Gulat-ı Şia ve özellikle Hattabiye ile aynı fikirde olan ve onlarla işbirliği yapan İsmâil, babası tarafından kendisinin yerine tayin edildi. Fakat İsmâil, babasından birkaç yıl önce Abbâsî Halifesi Mansur’un hilafeti döneminde öldü. İmam Sadık’ın vefatından sonra Mübârekiyye (İsmâiliyye) mensupları, Muhammed bin İsmâil’i kendilerine imam seçtiler ve İmamiyye Şia’sının çoğunluğu tarafından imam olarak kabul edilen amcası İmam Musa Kazım’a tabi olmadılar. Görünürde Mübarek, İsmâil bin Ca‘fer’in gizli adlarından birisiydi.(4) Mubarekiyye fırkası üyeleri, daha sonra fırka kitapları ve müellifleri özellikle Nevbahtî ve Kummî(5) tarafından İsmâiliyye olarak anılmaya başladılar. İlk İsmâilîlerin çağdaşları da onlara genellikle Karamite, Batıniyye(6) veya Melahide olarak hitap ediyorlardı.
Muhammed bin İsmâil, Abbasî karşıtı hiçbir savaşa katılmamış olmalı ki, Taberî tarihi gibi genel İslam tarihi kaynakları ondan söz etmemişlerdir. İsmâilîlerin onun hayatı ve düşünceleri hakkındaki bilgiler, İsmalilîlerin en kapsamlı tek tarih kitabı olan ve Yemen’de fırkanın Musta‘levî/Müsta‘lî dalının on dokuzuncu dâîsi İdris İmâduddîn (ö. 872/1468) tarafından yedi cilt halinde kaleme alınan ‘Uyunu’l-Ahbâr adlı kitabında özetlenmiştir.(7) Bu kaynağa göre İmam Ca‘fer Sadık’ın ölümünden bir süre sonra Muhammed bin İsmâil, ailenin ikamet yeri olan Hicaz’dan Irak’a hicret eder. Bu hicret, aynı zamanda İsmâilîler tarihinde “gizli dönem”in başlangıcıdır. Bu dönem, fırkanın daha sonraki imamlarından biri olan Ubeydullah vasıtasıyla Fatimîler hilafetinin tesisine kadar sürer. İsmâilîlerin asıl merkezi Kûfe idi. Irak ve İran’daki muhtelif gizli yerlerden Mübârekiyye’ye önderlik eden Muhammed bin İsmâil, hicri 179 miladi 795 yılında Harun Reşid’in hilafeti döneminde ölmüştür.
Daha sonraki yıllarda İsmaililer son derece gizli bir şekilde kendilerini güçlendirmeye giriştiler. İlk başlarda yoksul köylülerin ve bedevi Arap kabilelerinin desteklediği bu hareket, haksızlıklarla halkını yöneten Abbasi hilafetini kaldırıp Peygamberin Ehl-i Beytinden olan imamların başında bulunan adil bir hükümet kurmaktı. Bunu, o yerin halkının dini bilgisi veya kültürel yapısını göre belli derece Dailer (İsmailiyye mezhebini tebliğ eden din adamı) görevlendirerek yapıyorlardı. Dailerin yapısı çok etkileyicidir. Herhangi bir devlete bağlı olmadıkları halde merkezi yapısı çok güçlüdür. Öyleki dailerin hünerli çalışmaları ve faaliyetleri sayesinde, düşüncelerini/inanışlarını; Güney Irak, Huzistan, Yemen, Bahreyn, Şam, Cibal, Horasan, Mâverâünnehir, Sind ve daha sonra Kuzey Afrika’nın Berberîler toprağında yayabildiler. Bu hareketin sonucunda -ki detayına daha sonra değineceğim- Ubeydullah-el Mehdi (Fatımîlerin ilk halifesi), Fatımi Devletini kurdu ve ilk devlet başkanı oldu.


_____
1. A. J. Wensinok, Concordance et Indices de La Trandition Musulmane, Leiden, 1955, III, 228
2. Muhammed b. Abdilkerim eş-Şehristani el-Milel ve’n-Nihal, Kahire, 1961. Muhammed Seyyid Geylani neşri, I, 146
3. Mustafa Öz ve Mustafa Muhammed eş-Şek‘a, “İsmâiliyye”, XXII, DİA., İstanbul 2001,128-133. (Çev.)
4. es-Sicistânî, Ebû Ya‘kub, Kitabu İsbati’n-Nubû’ât, tsh.: Arif Tamir, Beyrut, 1966, s. 190.
5. en-Nevbahtî, Ebû Muhammed el-Hasan bin Musa, Kitabu Firaki’ş-Şia, tsh.: H. Ritter, İstanbul, 1931, s. 58; Sa’d bin Abdillah el-Kummî, Kitabu’l-Mekâlât ve’l-Firak, tsh.: Muhammed Cevad Meşkûr, Tahran 1963, s. 80-81.
6. Bâtıniyye hakkında geniş bilgi için bkz.: Avni İlhan, “Bâtıniyye” DİA., İstanbul 1992, V, 190-194. (çeviren)
7. İdris İmâduddîn, ‘Uyunu’l-Ahbar ve Funûnu’l- sâr, tsh.: Mustafa Ğalib, Beyrut 1973-1979, IV, 351-356.

Dip Not

Bu başlık bilimsel bir makale değil, bir deneme olarak kaleme alınmıştır.